Trong bối cảnh mới của thực trạng đời sống xã hội, gắn với các không gian văn hóa gia đình – nhà trường – xã hội, các thiết chế văn hóa cũng thường xuyên được sửa đổi để ứng xử phù hợp với môi trường văn hóa nhân văn của xã hội hiện đại. Giờ đây, văn hóa trong phạm vi không gian gia đình lại càng có vai trò quan trọng, giữ vị thế hạt nhân cho quá trình thực hiện hương ước, quy ước văn hóa mới gắn với chiến lược xây dựng nông thôn mới, vừa đảm trách nhiệm vụ bảo vệ những giá trị văn hóa vốn có, vừa tiếp thu những nét văn minh, hiện đại, những tinh hoa văn hóa từ nước ngoài để làm cho đời sống văn hóa gia đình, dòng họ, làng bản thêm sinh động, văn minh.
Những giá trị đúc kết từ văn hóa gia đình như lòng hiếu thảo, nhường nhịn, yêu thương, cùng với tình làng nghĩa xóm, ý thức cộng đồng trong giai đoạn hội nhập và phát triển của xã hội đã kết tinh thành “sức mạnh mềm”, góp phần tạo nên động lực xây đắp cho giá trị văn hóa quốc gia – dân tộc, hiện tại và lâu dài.
Trong thời đại công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập ngày nay, văn hóa gia đình đang chuyển dịch thay đổi, mà trước hết là mô hình gia đình truyền thống, gia đình tứ đại đồng đường có lẽ chỉ phù hợp tồn tại trong môi trường nông thôn ngày trước, với một đời sống kinh tế dường như khép kín và tương đối ổn định về các mối quan hệ xã hội.
Còn hiện nay, chúng ta chứng kiến sự biến đổi của loại hình gia đình. Hiện nay, phổ biến kiểu gia đình hạt nhân, chỉ gồm 2 thế hệ cha mẹ và con cái, kiểu gia đình 3 thế hệ (ông bà – bố mẹ – con cái) ngày càng ít đi.
(Theo thống kê của Bộ VHTTDL, năm 2024 tổng số hộ gia đình là 26.945.392 , trong đó số hộ gia đình 2 thế hệ: vợ chồng và con cái là 12.565.345 hộ (chiếm 46,7%); số hộ gia đình 3 thế hệ trở lên: ông bà – bố mẹ – con cái là 6,128,139 hộ (chiếm 22,7%); còn các hình thức gia đình khác là 8.251.908 hộ (chiếm 30,6%)
Tuy nhiên, bên cạnh những khía cạnh thay đổi tích cực như trên, văn hóa gia đình đang có sự mai một về giá trị.
Sự gắn kết với truyền thống như “gia phong” hay “nếp nhà” đã giảm đáng kể sức mạnh của nó. Trong xã hội Việt Nam đương đại, quan niệm sống, sự tiếp nhận những giá trị văn hóa mới, đặc biệt là sự giáo dục về nhân cách, lối sống cho con cái trong gia đình người Việt ở không ít nơi đã và đang dần bị phai nhạt.
Những biểu hiện đáng đáng lo ngại
Hiện nay, một bộ phận gia đình trẻ cho rằng, những giá trị truyền thống là cổ hủ, lỗi thời. Những phong tục đẹp trong ngày Tết cổ truyền của gia đình Việt Nam cũng bị xem nhẹ. Đây là một trong những nguyên nhân làm cho một bộ phận thế hệ trẻ Việt Nam không có phương hướng để lựa chọn lối sống cũng như trách nhiệm của bản thân với gia đình, xã hội và đất nước.
Sự phát triển, biến đổi của xã hội, khiến lối sống trong các gia đình người Việt đang biến đổi nhanh do các nhu cầu về mưu sinh, về kinh tế, khẳng định vị trí của mọi thành viên trong gia đình. Gia đình Việt Nam đang đứng trước những thử thách nghiêm trọng. Gia đình mất đi sự kết nối vốn có, lối sống vội vã, lối sống vật chất, vị kỷ… khiến nhiều người lạc lõng, cô đơn trong chính ngôi nhà của mình. Nhiều bố mẹ không chú trọng làm gương cho con, sự gắn kết giữa các thành viên trong gia đình lỏng lẻo, một số con cái không còn tôn trọng bố mẹ, tỷ lệ tội phạm vị thành niên gia tăng.
Văn hóa gia đình thay đổi theo bối cảnh thời đại là điều tất yếu. Quan trọng thay đổi như thế nào? Có làm mất đi các giá trị cốt lõi quý giá hay không mới là điều cần nhìn nhận. Dựa trên tình hình thực tế hiện tại, gia đình người Việt ngày nay nên kế thừa những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp vốn có như hiếu đạo (thờ cúng tổ tiên, ghi nhớ công ơn tổ tiên, tiền nhân…), tôn trọng sẻ chia yêu thương, tự hào về tình cảm gia đình, dòng họ, đề cao truyền thống hiếu học… và loại bỏ những tư tưởng cổ hủ, lỗi thời không còn phù hợp. Bên cạnh đó, gia đình người Việt hiện nay nên tiếp thu những giá trị tiến bộ của văn hóa phương Tây như tính dân chủ, tôn trọng tự do cá nhân, tính tự lập, sự bình đẳng…
Xây dựng giá trị văn hóa gia đình và hệ giá trị gia đình trong tình hình mới
Văn hóa gia đình là một trong những nền tảng xây dựng nên văn hóa dân tộc Việt Nam. Dù trong quá khứ hay hiện tại, văn hóa gia đình vẫn luôn giữ vững vai trò nòng cốt trong sự phát triển văn hóa, trong sự bảo tồn truyền thống dân tộc, cũng là cái nôi nuôi dưỡng nhân cách con người.
Trong sự nghiệp đổi mới đất nước, Đảng và Nhà nước ta luôn đề cao vị trí, vai trò của gia đình. Văn kiện Đại hội VIII của Đảng đã chỉ rõ: “Phát huy trách nhiệm của gia đình trong việc lưu truyền những giá trị văn hóa dân tộc từ thế hệ này sang thế hệ khác”. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 khóa XI “Về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước” nhấn mạnh nhiệm vụ thực hiện chiến lược phát triển gia đình Việt Nam, xây dựng gia đình thật sự là nơi hình thành, nuôi dưỡng nhân cách văn hóa và giáo dục nếp sống cho con người…; xây dựng và nhân rộng các mô hình gia đình văn hóa tiêu biểu, có nền nếp, ông bà, cha mẹ mẫu mực, con cháu hiếu thảo, vợ chồng hòa thuận, anh, chị, em đoàn kết thương yêu nhau; xây dựng trường học phải thực sự là một môi trường văn hóa giáo dục, rèn luyện con người về lý tưởng, phẩm chất, nhân cách, lối sống; giáo dục truyền thống văn hóa cho thế hệ trẻ. Đại hội XII của Đảng tiếp tục khẳng định: “Phát huy giá trị truyền thống tốt đẹp, xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, văn minh”. Đại hội XIII của Đảng: “Bảo vệ và phát huy các giá trị tốt đẹp, bền vững trong truyền thống văn hóa Việt Nam”, “…thực hiện các chuẩn mực văn hóa gia đình Việt Nam ấm no, hạnh phúc, tiến bộ và văn minh. Đề cao vai trò của gia đình trong nuôi dưỡng, giáo dục thế hệ trẻ”; đồng thời, nhấn mạnh nhiệm vụ: “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới”.
Chỉ thị số 06-CT/TW, ngày 24-6-2021, của Ban Bí thư “Về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác xây dựng gia đình trong tình hình mới” tiếp tục khẳng định, gia đình là tế bào của xã hội, nơi duy trì nòi giống, môi trường lưu giữ, giáo dục, trao truyền các giá trị văn hóa dân tộc cho các thành viên trong gia đình. Xây dựng gia đình hạnh phúc chính là tạo nền tảng để xây dựng xã hội hạnh phúc, là vấn đề hết sức hệ trọng của dân tộc ta. Công tác xây dựng gia đình vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển bền vững đất nước. Chỉ thị cũng nhấn mạnh nhiệm vụ xây dựng, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới; xây dựng Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam giai đoạn 2021 – 2030, định hướng đến năm 2045; chương trình giáo dục quốc gia về gia đình; chương trình giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình và các chương trình, dự án hỗ trợ xây dựng gia đình hạnh phúc. Xây dựng dữ liệu số quốc gia về gia đình làm cơ sở cho việc hoạch định chính sách, chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội.
Hiến pháp năm 2013 khẳng định, Nhà nước, xã hội tạo môi trường xây dựng gia đình Việt Nam ấm no, tiến bộ, hạnh phúc; xây dựng con người Việt Nam có sức khỏe, văn hóa, giàu lòng yêu nước, có tinh thần đoàn kết, ý thức làm chủ, trách nhiệm công dân. đồng thời cũng là trách nhiệm của mọi gia đình trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 2238/QĐ-TTg ngày 30-12-2021 phê duyệt “Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2030”, trong đó tiếp tục nhấn mạnh quan điểm gia đình là tế bào của xã hội; nơi duy trì nòi giống; môi trường quan trọng hình thành, nuôi dưỡng, giáo dục nhân cách con người và lưu giữ, trao truyền các giá trị văn hóa của dân tộc; là nền tảng xây dựng xã hội hạnh phúc trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, văn minh vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy phát triển bền vững. Phát huy vai trò của gia đình nhằm tạo môi trường giáo dục sớm, góp phần xây dựng con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp, phát triển toàn diện, trở thành trung tâm, chủ thể, nguồn lực quan trọng nhất trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Ưu tiên, tạo điều kiện thuận lợi để các gia đình nâng cao đời sống văn hóa, tinh thần, tiếp cận các giá trị tốt đẹp của nền văn hóa, văn minh nhân loại và các thành tựu của khoa học – công nghệ.
Tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc diễn ra tại Hà Nội ngày 24-11-2021, tại Hội nghị, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã có bài phát biểu đặc biệt quan trọng, thêm một lần khẳng định sự đúng đắn trong quan điểm chỉ đạo, lãnh đạo sự nghiệp phát triển văn hóa của Đảng những năm qua, đồng thời nêu ra 6 giải pháp thiết thực, trong đó, giải pháp thứ hai đã được nhấn mạnh: “Xây dựng con người Việt Nam thời kỳ đổi mới, phát triển, hội nhập với những giá trị chuẩn mực phù hợp, gắn với giữ gìn, phát huy giá trị gia đình Việt Nam, hệ giá trị văn hóa, giá trị của quốc gia – dân tộc, kết hợp nhuần nhuyễn những giá trị truyền thống với giá trị thời đại: Yêu nước, đoàn kết, tự cường, nghĩa tình, trung thực, trách nhiệm, kỷ cương, sáng tạo. Những giá trị ấy được nuôi dưỡng bởi văn hóa gia đình Việt Nam với những giá trị cốt lõi: Ấm no, hạnh phúc, tiến bộ, văn minh.
Thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, Hiến pháp, pháp luật của nhà nước về công tác gia đình, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã tập trung thực hiện Bộ tiêu chí ứng xử trong gia đình, tăng cường giáo dục đạo đực lối sống trong gia đình, xây dựng Bộ chỉ số gia đình hạnh phúc nhằm xây dựng và thực hiện có hiệu quả giá trị văn hóa gia đình và hệ giá trị gia đình trong thời kỳ mới góp phần củng cố, bồi đắp, phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc với hệ giá trị: Dân tộc, dân chủ, nhân văn, khoa học; trên nền tảng của hệ giá trị quốc gia – dân tộc và cũng là mục tiêu phấn đấu cao cả của dân tộc ta: Hòa bình, thống nhất, độc lập, dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, hạnh phúc”.